|
تربیت نسل منتظر و
سازوکارهای آن در جامعه
در برخی
مسائل تربیت دینی، نقش جامعه نسبت به خانواده پر رنگ تر است؛ لذا در
این نوشتار به برخی سازوکارهای تربیت نسل منتظر که بر عهدهی جامعه
است، اشاره می‌کنیم. منظور از جامعه، نهادهای گوناگونی چون دستگاه‌های
تبلیغاتی، ارگان‌های فرهنگی و آموزشی است.
1. شناساندن امام زمان به
مردم
آشکار است
که اقبال قلبی، از شناخت و احساس محبّت، مایه می‌گیرد؛ از این رو
مهم‌ترین وظیفه‌ای که شیعه‌ی منتظر بر عهده دارد، کسب معرفت درباره‌ی
وجود مقدّس امام و حجّت زمان خویش است. در روایات نیز بر معرفت امام
تأکید فراوانی شده است. در تربیت، معرفت امام زمان عجل الله تعالی فرجه
الشریف بهترین وسیله تربیت ایمانی نسل منتظر است. اگر معرفت امام برای
منتظر حاصل شود، او خود را در جبهه امام می‌بیند و احساس می‌کند در
خیمه امام و کنار آن حضرت قرار گرفته است؛ بنابراین لحظه‌ای در تلاش
برای تقویت جبهه امام خویش کوتاهی نمی کند. اگر بتوانیم انسان‌هایی با
معرفت به امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف تربیت کنیم، می‌توانیم
بگوییم تا حدی برای ظهور، زمینه سازی کرده‌ایم.
امام رضا علیه السلام در هر فرصتی سعی داشت به معرفی آن امام بزرگوار
بپردازد. امام به دعبل خزایی فرمود: «یا دعبل! الإمام بعدی محمّد ابنی
و بعد محمّد ابنه علیّ، و بعد علیّ ابنه الحسن، و بعد الحسن ابنه
الحجّة القائم المنتظر فی غیبته، المطاع فی ظهوره، لو لم یبق من الدنیا
إلّا یوم واحد لطوّل اللّه عزّ و جلّ ذلک الیوم حتى یخرج فیملأ الأرض
عدلا کما ملئت جورا.» (عطاردی، 1406: ج1، ص224)
امام در معرفی نشانه‌های قائم به اباصلت هروی فرمود:
در عمرِ پیرمردان و در منظرِ جوانان است، هر گاه کسى او را مشاهده کند،
گمان می‌کند چهل ساله یا کمتر است. یکى از علامات او، این است که با
مرور شب و روز، پیر نمی‌شود؛ تا آن گاه که اجلش فرا رسد. (عطاردی،
1406: ج1، ص226)
وظیفه نهادهای گوناگون آموزشی و فرهنگی است که چهره حقیقی امام عصر را
برای نسل جوان معرفی کنند.
2. ترویج خدا گرایی در
جامعه
ایمان به
خدا و خداگرایی در رفتار و اعمال، از نکات مهم و اساسی برای منتظر است.
خداوند متعال در قرآن کریم در باره‌ی شیعیان منتظر در آخرالزمان آیاتی
دارد که ما به یکی از آنها در اینجا اشاره می‌کنیم؛ خداوند می‌فرماید:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ
فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَیُحِبُّونَهُ
أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْکَافِرِینَ
یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلاَ یَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ
ذَلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ»
(مائده:54).
3. ترویج فرهنگ حق باوری
(حق پویی)
در دوران
آخرالزّمان همه چیز مشتبه می‌گردد و فتنه‌ها فراوان می‌شود، ستاره‌های
آسمان هدایت، سالیان درازی از غروبشان می‌گذرد وآخرین آنها مدّت‌ها
است که از دیدگان بشرغایب شده است، در این وضعیت مشتبه و آلوده به
شبهات، مؤمنان و متعهدان به امام عجل الله تعالی فرجه الشریف باید
مسیر حق را تشخیص داده، در مسیر آن حرکت کنند. در تربیت انسان منتظر،
باید او را به گونه‌ای پرورش داد که به دنبال حقایق باشد. از منظر امام
رضا علیه السلام حق، پذیرش توحید و حقانیت انبیا از آدم تا خاتم و
تصدیق همه‌ی امامان در جایگاه جانشینان رسول خدا صلی الله علیه و آله و
سلم است. در یک کلام حق، پذیرفتن اصول دین است، آن گونه که قرآن و اهل
بیت بیان می‌کنند. [ر.ک: ابن بابویه قمی، 1426: ج1، ص120-125]
4. گسترش عدالت محوری در
جامعه
وقتی به
جهان کنونی و مردم ستم دیده و مظلوم می‌نگریم، در نگاه نخست، چنین به
نظر می‌رسد که پاک کردن زمین از ظلم و ستم و برچیدن بساط طاغوت، ناممکن
است و مظلومان عالم، فریادرسی ندارند، تا حق آنان را از طاغوتیان
بگیرد. از سویی، حکمت خداوند بر این تعلق گرفته است که زندگانی انسان
براساس فطرت خدادادی جاری شده، شالوده آن که عدالت و عدالت خواهی و ظلم
ستیزی است، بدون پاسخ نماند. از طرفی دیگر، مسأله عدل در اسلام از روز
نخست در همه‌ی زمینه‌ها از بُعد عقیدتی و دینی گرفته تا بُعد فقهی و
اجتماعی، مورد توجه و عنایت بوده است.
بشر در طول زمان، همیشه منتظر روزی بوده است که عدالت در جوامع حاکم
شود و هم‌چنان در آرزوی آن، لحظه شماری می‌کند؛ تا آن رؤیای دیرینه بشر
با ظهور عدل مشتهر به وقوع بپیوندد. امام رضا علیه السلام امام زمان را
عدالت گستر می‌داند و می‌فرماید:
الرابع من ولدی ابن سیّدة الإماء، یطهّر اللّه به الأرض من کلّ جور و
یقدّسها من کلّ ظلم [و هو] الذى یشکّ الناس فی ولادته و هو صاحب الغیبة
قبل خروجه، فإذا خرج أشرقت الأرض بنوره و وضع میزان العدل بین الناس،
فلا یظلم أحد أحدا؛ (عطاردی، 1406ق: ج1، ص223).
در دعای افتتاح امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف با عنوان عدل
معرفی شده است:اللّهمَّ وصَلِّ علی ولیِّ أمرِکَ القائِمِ المُؤَمَّلِ
وَالعَدْلِ المُنْتَظَر؛
وقتی امامی عدالت گستر است، باید در جامعه نسلی را تربیت کرد که در پی
عدالت و خواهان عدالت باشند. عدالت، باید محور اساسی مسائل جامعه باشد
و در بحث عدالت، تفاوتی بین افراد نیست.
5. تقویت دین داری در
جامعه
امام رضا
علیه السلام می‌فرمایند: رحم اللَّه عبدا أحیا أمرنا. (فلسفی، 1368:
ج1، ص109)
امر دین به معنای مجموعه‌ای از آموزه‌های اجتماعی دین است. امام رضا
علیه السلام می‌خواهد که دین توسط مردم زنده نگه داشته شود، بنابراین
در تربیت نسل منتظر، باید دقت کرد که آنها را به گونه‌ای تربیت نمود
که مفاهیم و آموزه‌های دین را به خوبی بدانند و به احیا و نشر آن نیز
بپردازند.
6. منزلت شناسی
از دیگر
ابعاد تربیتی نسل منتظر، توجّه دادن او به موقعیت، ارزش و منزلتش در
اجتماع بشری و نزد خداوند متعال است. نسل منتظر باید بداند که جایگاه و
منزلتی که در روایات برای او ذکر شده، مقامی بس عظیم و ارزشمند است.
بلندی و مرتبت مقام منتظر به حدی است که آنان را به شهدای در راه خدا
تشبیه کرده‌اند. انتظار از باورهای بسیار با ارزش در تفکر شیعی و
اسلامی است که در روایات ما برترین اعمال امت نامیده شده است. بر همین
اساس، منتظر نیز باید بهترین امت باشد. اتصاف به صفت انتظار، تناسب و
سنخیت با این مفهوم باارزش را می‌طلبد. جایگاه منتظر، جایگاه یک مؤمن
متدین و آشنا به وظایف خویش متناسب با زمان و مکان است. در ارزش،
جایگاه و منزلت منتظر مؤمن و متعهد، همین بس که هر کدام از آنان با
پنجاه نفر از اصحاب رسول گرامی خدا صلی الله علیه و آله و سلم مقایسه
شده و برتر شناخته شده‌اند. این معنا در کلامی نورانی و آسمانی از وجود
نازنین پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم چنین آمده است:
«سیأتی قوم من بعدکم، الرجل منهم له أجر خمسین منکم». قالوا: «یا رسول
الله نحن کنا معک ببدر و حنین و أحد و نزل فینا القرآن» فقال: «إنکم لو
تحملون ما حملوا لم تصبروا صبرهم»؛ (مجلسی، 1421: ج52، ص130)
«بعد از شما قومی خواهد آمد که پاداش هر یک از آنها برابر پاداش پنجاه
نفر از شما است». گفتند: «یا رسول الله مگر نه این است که ما در حضور
شما در بدر و احد و حنین شرکت جستیم و قرآن در میان ما نازل شد؟»
فرمود: «اگر آنچه بر آنها روی خواهد داد، بر شما روی می‌داد، شما
نمی‌توانستید چون آنها صبر و شکیبایی را پیشه خود سازید».
بنابراین باید نسل منتظر را آشنا با وظایف و منزلتشان کرد؛ تا دشمنان
نتوانند با تبلیغات، شأن و منزلت آنها را کمرنگ نشان داده، آنها را
مجذوب خود کنند.
7. نهادینه کردن فرهنگ
انتظار
یکی از
عقایدی که باید آن را در نسل منتظر نهادینه کرد، انتظار فرج است. عقیده
منتظر بودن، انسان را به گونه‌ای رشد می‌دهد که متناسب با جامعه مهدوی
باشد. امام رضاعلیه السلام می‌فرماید:
إِنَّ الْقَائِمَ مِنَّا هُوَ الْمَهْدِیُّ الَّذِی یَجِبُ أَنْ
یُنْتَظَرَ فِی غَیْبَتِه؛ (ابن بابویه قمی، 1395: ج2، ص377) به راستى
قائم ما که مهدى است، آن است که باید در حال غیبتش انتظار او را بکشند.
انتظار در زمان غیبت که امام رضا علیه السلام در کلام خود از آن سخن
گفته است، انتظاری عملی است؛ یعنی نسلی که همچون امام زمان زندگی
می‌کنند و می‌کوشند در غیاب حضرت، فرهنگ مهدوی را بر جامعه حاکم کنند.
این انتظار است که پسندیده و نیکو و مورد نظر امام است.
8. ایجاد فضای مساعد
تربیتی در جامعه
محیط مساعد
تربیتی، برای تربیت همه جانبه لازم است. اگر جامعه اصلاح نشود، تلاش
مربیان به نتیجه مطلوب نمی‌رسد. جامعه فاسد، افراد را به فساد
می‌کشاند. یک نسل مطهّر، نیازمند یک فضای سالم است تا بتواند در آن رشد
کند؛ به عبارت دیگر، برای آنکه فرزندان و نسلی منتظر و مطهّر از خود به
یادگار بگذاریم، لازم است پیش از آن، خود به این باور برسیم که
می‌توانیم و باید چنین فضای طاهری را مهیّا کنیم. در بستر چنین فضای
طاهری است که انجام وظایف عبادی برای نسل جدید امکان پذیر می‌شود.
انقلاب امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف یک انقلاب جهانی است، نه
یک انقلاب منطقه‌ای و محلی. نمی توان تنها به آموزش و تربیت کودک در
خانه و مدرسه همت گماشت؛ در حالی که فضای کشور و جهان، فضایی ضد مهدوی
است.
امام رضا علیه السلام در زمان خود با وجود حکامی چون مأمون با تدابیر
خود فضای مطهّری را برای نشر فرهنگ اسلام به وجود آورد. به نظر می‌رسد
زهد و پرهیزکاری امام بود که این فضای مطهّر را به وجود آورد؛ لذا بر
متولیان امر تربیت است که با تمسک به سیره عملی امام، فضایی مطهر را در
جامعه به وجود آورند. یکی از روش‌های امام علیه السلام امر به معروف
بود که پیوسته آن را به اصحاب سفارش می‌کرد و می‌فرمود:
إذا امتّى تواکلت الأمر بالمعروف والنّهی عن المنکر فلیأذنوا بوقاع من
اللّه تعالى؛ (عطاردی، 1406: ج2، ص382) هر گاه امت من امر به معروف و
نهى از منکر را ترک کنند، باید در انتظار عذاب پروردگار باشند.
امام نه تنها مردم را به امر به معروف و نهی از منکر دعوت می‌کرد، بلکه
خود نیز به اجرای این فریضه الهی می‌پرداخت تا فساد و فحشای دشمن را
خنثا کند. در کتاب ارشاد ذکر شده است که على بن موسى علیه السلام در
خلوت، مأمون را بسیار نصیحت می‌کرد و از خداوند عزوجل بیم مى داد و
کارهاى خلافى را که انجام مى داد، تقبیح مى کرد (شیخ مفید، 1413: ج2،
ص269).
9. آموزش و گسترش مراسم
عبادی در جامعه
از راه‌های
تعالی و رشد معنویت و باورهای دینی در خانواده و جامعه، آموزش وگسترش
فرایض الهی در جامعه است. در این مورد نیز والدین باید در خانه بکوشند
تا انجام فرایض عبادی و فلسفه آن را برای فرزند بیان کنند. در کنار این
آموزش، نهادهای تربیتی جامعه چون آموزش و پرورش، دانشگاه، صدا و سیما و
رسانه‌های تبلیغاتی هم باید در گسترش تعالیم و فرایض عبادی دین بکوشند؛
برای نمونه می‌توان در جامعه، فریضه الهی نماز را گسترش داد که به گفته
قرآن کریم، نماز بازدارنده از فحشاء و منکرات است. امام رضا علیه
السلام در باره‌ی فلسفه نماز می‌فرماید:
إنّ علة الصلاة أنها إقرار بالرّبوبیة للّه عزّ و جلّ، و خلع الأنداد و
قیام بین یدی الجبّار جلّ جلاله بالذّلة و المسکنة و الخضوع و
الاعتراف، و الطّلب للإقالة من سالف الذّنوب، و وضع الوجه على الأرض
کلّ یوم إعظاما للّه جلّ جلاله و أن یکون ذاکرا غیر ناس و لا بطر و
یکون خاشعا متذلّلا راغبا طالبا للزیادة فی الدّین و الدنیا مع ما فیه
من الإیجاب، و المداومة على ذکر اللّه عزّ و جل باللّیل و النهار و
لئلّا ینسى العبد سیّده و مدبّره و خالقه، فیبطر و یطغى و یکون ذلک فی
ذکره لربّه عزّ و جلّ، و قیامه بین یدیه زاجرا له عن المعاصی، و مانعا
له من أنواع الفساد. (عطاردی، همان: ج2، ص155)
از دیگر موارد تاثیرگذار در جامعه می‌توان به همجواری و بودن در محضر
قرآن اشاره کرد. تعالیم قرآنی باید به طُرق گوناگون بین افراد جامعه
شناخته و عمل شود. امام رضا علیه السلام می‌فرماید:
اجْعَلُوا لِبُیُوتِکُمْ نَصِیباً مِنَ الْقُرْآنِ فَإِنَّ الْبَیْتَ
إِذَا قُرِئَ فِیهِ الْقُرْآنُ یُسِّرَ عَلَى أَهْلِهِ وَ کَثُرَ
خَیْرُهُ وَ کَانَ سُکَّانُهُ فِی زِیَادَة؛ (فیض کاشانی، بی تا: ج2،
ص220)
برای خانه‌های خود، بهره‌ای از قرآن کریم، قرار دهید؛ زیرا در خانه‌ای
که قرآن قرائت شود، گشایش برای ساکنانش فراهم آید و خیرش فراوان شود و
اهل خانه در برکت و فزونی باشند.
10. تأکید بر نقش تعقل در
جامعه
عده اى بر
این باورند که عبادات، منحصر است در انجام نماز و خواندن نمازهاى مستحب
و گرفتن روزه هاى واجب و مستحب، بدون آن که در رمز و راز آن اندیشه
کنند، یا در زمان و اوضاع آن تعقل نمایند؛ در حالی که در قرآن بیش از
هزار بار، کلمه‌ی «علم» و مشتقات آن، که نشانه بارورى خرد و اندیشه است
تکرار شده است و افزون بر هفده آیه به طور صریح انسان را به تفکّر دعوت
کرده است. بیش از ده آیه با کلمه «انظروا» (دقت کنید) شروع شده است.
بیش از پنجاه مورد کلمه «عقل» و مشتقّات آن به کار رفته است و در چهار
آیه نیز قاطعانه به تدبّر در قرآن امر شده است. همچنین از کلمه «فقه» و
«تفقّه» و امثال آن بهره گرفته شده است. امام هشتم اصلی‌ترین عبادت را
اندیشیدن و بهره ورى از خرد مى داند و می‌فرماید:
لیست العبادة کثرة الصّیام والصّلوة، وانّما العبادة کثرة التّفکر فى
امر اللّه؛ (ابن بابویه، 1378: ج1، ص156)
عبادت، زیادى روزه و نماز نیست؛ بلکه بسیار اندیشیدن در امر خداوند
است.
11. ارج نهادن به
پرهیزکاری در جامعه
محمد بن
موسى بن نصر رازى می‌گوید: از پدرم شنیدم که می‌گفت: مردى به حضرت رضا
علیه السلام عرض کرد: «به خدا قسم! روى زمین، از جهت پدر، احدى شریف تر
از تو نیست» آن بزرگوار فرمود: « پدران مرا تقوا مشرف ساخت و اطاعت
خدا، ایشان را بهرهمند گردانید». مرد دیگرى به آن بزرگوار عرض کرد:
«به خدا قسم که بهترین مردمانى». آن حضرت فرمود: «اى مرد! قسم یاد مکن.
بهتر از من کسى است که نزد خدا تقواى او زیادتر از من باشد و اطاعت خدا
را بیش از من رعایت کند. به خدا قسم! این آیه نسخ نشده است:
«وَجَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ
عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُم». (ابن بابویه قمی، 1378: ج2، ص236)
12. تبلیغات سالم همراه با
عمل
در ارائه
دین به مردم، نقش تبلیغات بسیار مهم است. امام رضا علیه السلام
می‌فرماید: اگر مردم، معارف دین را از ما می‌شنیدند، عاشق دین می‌شدند.
(ابن بابویه، 1403: ص180)
اگر اسلام ناب و صحیح از زبان اسلام شناسی آگاه و دلسوز گفته شود، همه
تشنگان را به خود جذب کرده و مکاتب مادی و ضد دینی تعطیل می‌شود؛ چون
مردم می‌فهمند که سعادت آنها در سایه دین است.
امروزه کشورهای بزرگ، تحقیقات گسترده‌ای در زمینه اسلام انجام می‌دهند
و به طور مرموز با نوشتن کتاب و مقاله و فیلم و نمایشنامه با نام دین،
دین را می‌کوبند. وظیفه ما است که با تبلیغات سالم، همراه علم و عمل،
به مبارزه با دشمنان اسلام برخیزیم.
نتیجه
یکی از
مسائل حساس جامعه کنونی، تربیت نسلی است که با امام عصر خود و فرهنگ
ظهور آشنا باشند. در این راستا، خانواده و جامعه هر دو نقشی اساسی را
در تربیت دینی نسل منتظر ایفا می‌کنند.
امام رضا علیه السلام به موضوع مهدویت نظر داشته و در روایات متعددی به
موضوع فضیلت انتظار اشاره فرموده است. از نگاه آن حضرت، دین محوری،
خدامحوری، اندیشیدن به آینده، با یاد امام عصر زندگی کردن، تفکر جهانی
داشتن، و آمادگی ظهور و تخلق به اخلاق امام، از شاخصه‌های نسل منتظر
است.
با توجه به ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی که آن امام برای نسل منتظر ارئه
می‌دهد، می‌توان راهکارهایی را برای تربیت دینی نسل منتظر ارائه داد.
در تربیت دینی نسل منتظر، خانواده و جامعه هر دو تاثیر بسزایی دارند؛
لذا در این نوشتار، سازوکارهای تربیت دینی در دو حوزه خانواده و جامعه
به طور جداگانه بررسی شده است. البته تعیین کردن یک سازوکار برای
خانواده به معنای تأثیر نداشتن جامعه نیست؛ بلکه در تمام موارد،
خانواده و جامعه با هم نقش دارند؛ اما گاهی نقش یکی از دیگری پررنگ تر
و حساس تر است. توجه به نقش خانواده، باور و ایمان والدین برای تربیتی
هدفمند، خودسازی اخلاقی زنان در جایگاه مادران اجتماع، تحکیم خانواده،
به کار گیری اصول تربیتی و تشویق جوانان به ازدواج، از راهکارهایی است
که نقش خانواده در آن پررنگ تر است.
شناساندن امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف به مردم، ترویج
خداگرایی در جامعه، ترویج فرهنگ حق باوری و خدامحوری و عدالت خواهی،
تقویت دینداری و ایجاد فضای مطهر، آموزش و گسترش مراسم عبادی، تأکید بر
نقش تعقل و نهادینه کردن انتظار فرج از مسائلی است که جامعه در اجرای
آن نقش حساسی دارد.
فهرست منابع
قرآن کریم.
1. ابن بابویه قمی، محمد بن علی، عیون اخبارالرضا، بیروت، موسسه
الاعلمی للمطبوعات، 1426ق.
2. ـــــــــــــــــــــــــ، کمال الدین و تمام النعمه، تهران،
اسلامیه، چ2، 1395.ش.
3. ــــــــــــــــــــــــــ، معانی الاخبار، قم، جامعه
مدرسین، 1403ق.
4. ابن فارس، أبو الحسین أحمد بن فارس، مُعْجَمُ مقاییس
اللُّغَة، بیروت، دار إحیاء التراث العَرَبی، 2001م.
5. اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمّة، قم، انتشارات الشّریف
الرّضی، 1421ق.
6. امام رضا، علی بن موسی، الفقه یا فقه الرضا، تحقیق مؤسسه آل
البیت، مشهد، انتشارات المؤتمر العالمی للامام الرضا، 1406 ق.
7. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات،
1406ق.
8. جوهری، اسماعیل بن حماد، تاج اللغة، بیروت، دار العلم
للملایین، چ4، 1407ق.
9. خواجه طوسی، نصیر الدین، اخلاق ناصری، تهران، خوارزمی، بی تا.
10. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات، تهران، مرتضوی، 1332ش.
11. زبیدی، مرتضی، تاج العروس، بیروت، دارالفکر، 4141ق.
12. شیخ طوسی، محمدبن حسن، الغیبه، قم، انتشارات مسجد جمکران، 1386ش.
13. شیخ مفید، الإرشاد، قم، کنگره شیخ مفید، 1413ق.
14. عطاردی، عزیز الله، مسند الامام رضا علیه السلام، مشهد، آستان
قدس، 1406ق.
15. غزالی، ابوحامد، احیاء العلوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی،
چ3، 1372ش.
16. فضل الله، محمد جواد، تحلیلی از زندگی امام رضا علیه السلام،
ترجمه سید محمد صادق عارف، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس
رضوی، 1380ش.
17. فلسفی، محمد تقی، روایات تربیتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی،
1368ش.
18. فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، بیروت، مکتبه لبنان،
1987م.
19. قطب راوندی، الخرائج و الجرائح، قم، مدرسه امام مهدی، 1409ق
20. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، نور، 1362ش.
21. کمره ای، محمد باقر، آسمان و جهان، تهران، اسلامیه، 1351ش.
22. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، دارالمعارف للمطبوعات،
1421ق.
23. مصطفوی، حسن، التحقیق، تهران، وزارة الثقافة و الارشاد الاسلامی،
1416ق.
24. مطهری، مرتضی، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، صدرا، 1373ش.
|
